महाराष्ट्राचा भूगोल नोट्स PDF डाउनलोड करा

महाराष्ट्राचा भूगोल नोट्स PDF डाउनलोड करा

१. महाराष्ट्राची भौगोलिक स्थिती (General Introduction)

अक्षवृत्तीय विस्तार (Latitude): १५° ४४’ उ. ते २२° 06′ उ. (उत्तर गोलार्ध).
रेखावृत्तीय विस्तार (Longitude): ७२° ३६’ पू. ते ८०° ५४’ पू. (पूर्व गोलार्ध).
क्षेत्रफळ: ३,०७,७१३ चौ.किमी. (भारताच्या ९.३६% क्षेत्र).
आकार: त्रिकोणाकृती (पाया कोकणात आणि शिरोबिंदू पूर्वेला गडचिरोलीकडे).
लांबी-रुंदी: पूर्व-पश्चिम लांबी सुमारे ८०० किमी, तर दक्षिण-उत्तर रुंदी सुमारे ७०० किमी आहे.

२. प्राकृतिक विभाग (Physical Divisions)

महाराष्ट्राचे तीन प्रमुख प्राकृतिक विभाग आहेत:

अ) कोकण किनारपट्टी

सह्याद्री पर्वत आणि अरबी समुद्र यांच्या दरम्यानचा अरुंद पट्टा.
निर्मिती: प्रस्तरभंगामुळे (Faulting).
खाड्या: उत्तरेला डहाणू, दातीवरे, वसई; मध्य भागात धरमतर, रोहा; दक्षिणेला विजयदुर्ग, तेरेखोल.
नद्या: उत्तरेकडून दक्षिणेकडे – दमनगंगा, वैतरणा, उल्हास (सर्वात लांब), सावित्री, वशिष्टी, शास्त्री, तेरेखोल.

ब) सह्याद्री पर्वत (पश्चिम घाट)

उंची उत्तरेकडून दक्षिणेकडे कमी होत जाते.
प्रमुख शिखरे (उंचीनुसार):
1. कळसूबाई (१६४६ मी) – अहमदनगर
2. साल्हेर (१५६७ मी) – नाशिक
3. महाबळेश्वर (१४३८ मी) – सातारा
4. हरिश्चंद्रगड (१४२४ मी) – अहमदनगर
5. सप्तशृंगी (१४१६ मी) – नाशिक
प्रमुख घाट: थळ घाट (कसारा – मुंबई-नाशिक), बोर घाट (लोणावळा – मुंबई-पुणे), ताम्हिणी घाट (पुणे-माणगाव), आंबोली घाट (बेळगाव-सावंतवाडी).

क) महाराष्ट्र पठार (दख्खनचे पठार)

निर्मिती: भ्रंशमूलक ज्वालामुखी उद्रेकातून (Fissure Eruption) बाहेर पडलेल्या लाव्हा रसापासून.
येथील खडक ‘बेसाल्ट’ प्रकारचा आहे.
पठारावर सातमाळा-अजिंठा, हरिश्चंद्र-बालाघाट आणि शंभू-महादेव या डोंगररांगा आहेत.

३. नदी प्रणाली (Drainage System)

महाराष्ट्रातील नद्यांची दोन भागात विभागणी होते:

१. पूर्ववाहिनी नद्या (बंगालच्या उपसागराला मिळणाऱ्या):

गोदावरी: महाराष्ट्रातील सर्वात लांब नदी (६६८ किमी). हिला ‘वृद्ध गंगा’ म्हणतात. उपनद्या: दुधना, पूर्णा, प्राणहिता, प्रवरा.
भीमा: पंढरपूरजवळ ‘चंद्रभागा’ म्हणून ओळखली जाते. उपनद्या: घोड, नीरा, मुळा-मुठा.
कृष्णा: महाबळेश्वर येथे उगम. उपनद्या: कोयना (महाराष्ट्राची भाग्यलक्ष्मी), वारणा, येरळा, पंचगंगा.

२. पश्चिमवाहिनी नद्या (अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या):

तापी-पूर्णा: खानदेशातील महत्त्वाची नदी. तापी ही खचदरीतून वाहते.
नर्मदा: महाराष्ट्राच्या उत्तर सीमेवरून फक्त ५४ किमी वाहते (नंदुरबार जिल्हा).

४. हवामान आणि पाऊस

महाराष्ट्राचे हवामान ‘उष्णकटिबंधीय मान्सून’ प्रकारचे आहे.
पावसाचे वितरण: कोकणात सर्वाधिक (आंबोली येथे ७००० मिमी+), तर मध्य महाराष्ट्रात (पर्जन्यछायेचा प्रदेश) सर्वात कमी पाऊस पडतो.
नैऋत्य मोसमी वारे अरबी समुद्रावरून येतात आणि सह्याद्रीला अडल्यामुळे कोकणात ‘प्रतिरोध’ (Orographic) प्रकारचा पाऊस पडतो.

५. मृदा (Soil Types)

काळी मृदा (रेगूर): दख्खनच्या पठारावर. कापूस आणि ऊसासाठी उत्तम. यात टिटॅनिफेरस मॅग्नेटाईटमुळे काळा रंग येतो.
जांभी मृदा: रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग (जास्त पावसाच्या प्रदेशात). फळबागांसाठी (हापूस आंबा) उपयुक्त.
तांबडी/पिवळसर मृदा: पूर्व विदर्भ (भंडारा, गोंदिया). भात शेतीसाठी प्रसिद्ध.

६. प्रशासकीय आणि प्रादेशिक विभाग

महाराष्ट्रात सध्या ३६ जिल्हे आणि ६ प्रशासकीय विभाग आहेत:

विभाग	जिल्हे	विशेष
कोकण	७	सर्वाधिक पाऊस, समुद्रकिनारा.
पुणे	५	शैक्षणिक आणि औद्योगिक केंद्र.
नाशिक	५	द्राक्ष आणि कांदा उत्पादन.
छ. संभाजीनगर	८	सर्वाधिक जिल्ह्यांचा विभाग (मराठवाडा).
अमरावती	५	वऱ्हाड प्रदेश.
नागपूर	६	संत्री आणि खनिज संपत्ती (पूर्व विदर्भ).

७. खनिज संपत्ती आणि ऊर्जा

खनिजे: पूर्व विदर्भ (नागपूर, चंद्रपूर) आणि दक्षिण कोकण (सिंधुदुर्ग) येथे केंद्रित आहेत.
लोह खनिज: गडचिरोली, चंद्रपूर.
मॅंगनीज: भंडारा, नागपूर.
कोळसा: वणी (यवतमाळ), बल्लारपूर (चंद्रपूर).
ऊर्जा:
- जलविद्युत: कोयना (सर्वात मोठा प्रकल्प).
- अणुविद्युत: तारापूर (भारतातील पहिला – पालघर).
- औष्णिक: कोराडी, खापरखेडा (नागपूर), परळी (बीड).

८. महत्त्वाची सांख्यिकी (Imp Facts)

सर्वात मोठा जिल्हा: अहमदनगर.
सर्वात लहान जिल्हा: मुंबई शहर.
साक्षरता: ८२.३% (२०११ नुसार).
लिंग गुणोत्तर: ९२९ (२०११ नुसार).
वने: गडचिरोली जिल्ह्यात सर्वाधिक वनांचे प्रमाण आहे.

सर्व विषयाचे सराव प्रश्नसंच डाउनलोड करा

Mpsc मोफत ऑनलाइन टेस्ट सिरिज Join Now

नवीन सरकारी नोकरी अपडेट्स Visit Now

महाराष्ट्राचा भूगोल नोट्स PDF डाउनलोड करा,महाराष्ट्र पिके,महाराष्ट्रातील धर्म, महाराष्ट्रातील खनिज संपत्ति , महाराष्ट्र वने व वनांचे प्रकार Geography Of Maharashtra Notes PDF Download