जागतिक स्तरावरील विकासाचे निर्देशांक
जागतिक स्तरावरील विकासाचे निर्देशांक
जागतिक स्तरावरील विकासाचे निर्देशांक
जागतिक स्तरावर “संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम ” (UNDP) मार्फत दरवर्षी डिसेंबर मध्ये त्या वर्षाचा “मानव विकास अहवाल ” जाहीर केला जातो . या अहवालात पुढील पाच निर्देशांकांची गणना केली जाते :
१. मानव विकास निर्देशांक (Human Development Index – HDI)
२. असमानता- समायोजित मानव विकास निर्देशांक (Inequality- adjusted Human Development Index – IHDI)
३. लैंगिक असमानता निर्देशांक (Gender Inequality Index – GII)
४. बहुआयामी दारिद्र्य निर्देशांक (Multi-Dimensional Poverty Index – MPI)
५. लैंगिक विकास निर्देशांक (Gender Development Index – GDI)
१. मानव विकास निर्देशांक –
- UNDP ने १९९० मध्ये पहिल्यांदा हा अहवाल जाहीर केला . त्यामागील प्रेरणा पाकिस्तानी अर्थशास्त्रज्ञ महबूब-उल-हक़ आणि अमर्त्य सेन यांची होती .
- महबूब-उल-हक़ यांना “मानव विकास निर्देशांकाचे जनक” म्हणून ओळखले जाते ..
- हा निर्देशांक तीन आयाम आणि त्यांच्याशी संबंधित चार निर्देशाके यांच्यावरून काढला जातो – अ) दीर्घ व आरोग्यमय जीवन – जन्माच्या वेळेचे आयुर्मान ब) ज्ञान – २५ वर्षापेक्षा अधिक वयाच्या प्रौढांची सरासरी शालेय वर्षे आणि १८ वर्षापेक्षा कमी वयाच्या मुलांची अपेक्षित शालेय वर्षे यांचा गणिती मध्य घेतला जातो . क) चांगले जीवनमान – दरडोई स्थूल राष्ट्रीय उत्पन्न वापरले जाते .
- निर्देशांकाचे सूत्र = (प्रत्यक्ष मूल्य – किमान मूल्य) / (महत्तम मूल्य – किमान मूल्य)
- या चार निर्देशांकांच्या भूमितीय सरासरीवरून HDI काढला जातो व त्याचे मूल्य ० ते १ दरम्यान व्यक्त केले जाते .
- मूल्यानुसार देशांचे चार गट केले जातात – अ) निम्न मानव विकास देश – HDI ० ते ०.५५० दरम्यान ब) मध्यम मानव विकास देश – HDI ०.५५० ते ०.६९९ दरम्यान क) उच्च मानव विकास देश – HDI ०.७०० ते ०.७९९ दरम्यान ड) अत्युच्च मानव विकास देश – HDI ०.८०० पेक्षा जास्त
- मानव विकास अहवाल २०१९ नुसार भारताचा क्रमांक १२९ आहे व HDI ०.६४७ (मध्यम मानव विकास देश) आहे .
२. असमानता – समायोजित मानव विकास निर्देशांक –
- २०१० च्या अहवालात हा निर्देशांक लागू करण्यात आला. हा निर्देशांक मानव विकास निर्देशांकाप्रमाणेच काढला जातो.
- देशात चारही निर्देशांकांच्या बाबतीत पूर्ण समानता असेल तर HDI व IHDI समान येतील. मात्र IHDI चे मूल्य HDI पेक्षा जसेजसे कमी होईल तशी असमानता वाढत जाते .
- ही असमानता सामाजिक व्यावर्तन (social exclusion) दाखवते.
- २०१९ मध्ये या निर्देशांकात भारताचा क्रमांक ९९ वा होता आणि IHDI ०.४४७ इतका होता.
३. लैंगिक असमानता निर्देशांक –
- हा निर्देशांक २०१० च्या अहवालात लागू करण्यात आला, त्यामुळे त्याने १९९५ पासून लागू असलेल्या लिंग – आधारित विकास निर्देशांक (GDI) व लिंग सबलीकरण परिणाम (GEM) यांची जागा घेतली .
- या निर्देशांकाला मोजण्यासाठी ३ निकष व ५ आयाम वापरले जातात – अ) जनन आरोग्य – 1. माता मर्त्यता (maternal mortality) 2. किशोरवयीन जन्यता (Adolescent fertility) ब) सबलीकरण – 1. संसदीय प्रतिनिधित्व 2. शैक्षणिक स्तर क) श्रम बाजार
- २०१९ च्या अहवालात भारताचा क्रमांक १६२ देशांमध्ये १२२ वा आहे आणि GII ०.५०१ आहे.
४. बहुआयामी दारिद्र्य निर्देशांक –
- या निर्देशांकाची सुरुवात UNDP आणि Oxfard University यांनी मिळून २०१० मध्ये केली. याने १९९७ पासून लागू असलेल्या मानवी दारिद्र्या निर्देशांकाची (HPI) जागा घेतली.
- MPI “अल्पकालिक दारिद्र्य” दर्शवितो.
- ३ आयाम आणि १० निर्देशके यांच्या सहाय्याने हा निर्देशांक काढला जातो- अ) आरोग्य – 1. पोषण 2. बालमर्त्यता ब) शिक्षण – 1. शालेय वर्षे 2. बालक पटसंख्या क) जीवनमान दर्जा – 1. मालमत्ता 2. वीज 3. पाणी 4. स्वच्छतागृह 5. स्वयंपाकाचे इंधन 6. जमीन
- यांवरून दारिद्र्याची तीव्रता आणि गरीब व्यक्तींचे प्रमाण ही दोन मापके काढली जातात, त्यानंतर या मापाकांचा गुणाकार करून MPI काढला जातो .
- या निर्देशांकानुसार देशांचे ३ गट केले जातात – अ) २०% ते ३३.३३% अभाव – असुरक्षित गट ब) ३३.३३% ते ५०% अभाव – बहुआयामी गरीब क) ५०% पेक्षा जास्त अभाव – तीव्र बहुआयामी गरीब
५. लैंगिक विकास निर्देशांक –
- २०१४ च्या अहवालात पहिल्यांदा प्रकाशित केला गेला .
- यासाठी HDI काढण्याचेच आयाम वापरले जातात. त्याआधारे महिलांचा व पुरुषांचा HDI वेगवेगळा काढला जातो. त्यावरून GDI चे सूत्र – महिलांचा HDI / पुरुषांचा HDI .
- GDI जर १ पेक्षा जास्त असेल तर महिला मागास आणि १ पेक्षा कमी असेल तर पुरुष मागास ठरतात.
- पुरुष व स्त्रिया यांतील विकास समान अपेक्षित असल्यास GDI १ असावा लागतो .
अर्थशास्त्र महत्वाच्या नोट्स डाउनलोड करा
- बेरोजगारी व बेरोजगारीचे प्रकार
- भारतातील दारिद्रयाची करणे
- भारतीय अर्थव्यवस्था विमुद्रीकरण प्रभाव माहिती
- भारतीय अर्थव्यवस्था नोट्स PDF डाउनलोड करा
- Million Well Scheme दशलक्षी विहीर योजना (MWS)
सर्व विषयाचे सराव प्रश्नसंच डाउनलोड करा
Mpsc मोफत ऑनलाइन टेस्ट सिरिज Join Now
