जीवशास्त्र विज्ञान नोट्स PDF डाउनलोड करा

जीवशास्त्र विज्ञान नोट्स PDF डाउनलोड करा

१. सजीवांचे वर्गीकरण (Classification of Living Organisms)

आर. एच. व्हिटाकर (Robert Whittaker) यांनी १९६९ मध्ये सजीवांची ‘पंचसृष्टी’ (Five Kingdom System) वर्गीकरण पद्धती मांडली.

सृष्टी १: मोनेरा (Monera): सर्व प्रकारचे जीवाणू (Bacteria). हे एकपेशीय आणि आदिधर्मी (Prokaryotic) असतात.
सृष्टी २: प्रोटिस्टा (Protista): एकपेशीय परंतु दृश्यकेन्द्री (Eukaryotic). उदा. अमिबा, पॅरामेशियम.
सृष्टी ३: कवक (Fungi): परपोषी आणि मृतोपजीवी. उदा. भूछत्र (Mushroom), बुरशी.
सृष्टी ४: वनस्पती (Plantae): स्वयंपोषी, प्रकाशसंश्लेषण करणारे सजीव.
सृष्टी ५: प्राणी (Animalia): बहुपेशीय आणि परपोषी सजीव.

२. पेशीविज्ञान (Cell Biology)

पेशी हा सजीवांचा रचनात्मक आणि कार्यात्मक घटक आहे.

पेशीभित्तिका (Cell Wall): केवळ वनस्पती पेशीत आढळते (सेल्युलोजपासून बनलेली).
केंद्रक (Nucleus): पेशीचे नियंत्रण केंद्र. यात DNA आणि गुणसूत्रे असतात.
तंतुकणिका (Mitochondria): पेशीचे ‘ऊर्जाघर’ (Powerhouse). येथे ATP च्या स्वरूपात ऊर्जा तयार होते.
लयकारिका (Lysosomes): पेशीची ‘आत्मघाती पिशवी’ (Suicide bags).
हरितलवके (Chloroplasts): केवळ वनस्पती पेशीत, प्रकाशसंश्लेषणासाठी उपयुक्त.

३. मानवी पचनसंस्था (Human Digestive System)

अन्नाचे रूपांतर विद्राव्य घटकात करण्याच्या प्रक्रियेला पचन म्हणतात.

मुख (Mouth): लाळेतील ‘टायलीन’ (Amylase) पिष्टमय पदार्थांचे पचन करते.
जठर (Stomach): येथे हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl) आणि पेप्सिन प्रथिनांचे पचन सुरू करतात.
यकृत (Liver): मानवी शरीरातील सर्वात मोठी ग्रंथी. पित्तरस (Bile) तयार करते.
स्वादुपिंड (Pancreas): इन्सुलिन आणि पाचकरस तयार करते.
लहान आतडे (Small Intestine): अन्नाचे पूर्ण पचन आणि शोषण येथेच होते.

४. रक्ताभिसरण संस्था (Circulatory System)

विलियम हार्वे यांनी रक्ताभिसरणाचा शोध लावला.

हृदय (Heart): मानवी हृदय ४ कप्प्यांचे असते.
रक्तवाहिन्या:
- धमण्या (Arteries): शुद्ध रक्त (ऑक्सिजनयुक्त) हृदयाकडून शरीराकडे नेतात. (अपवाद: फुफ्फुस धमनी).
- शिरा (Veins): अशुद्ध रक्त शरीराकडून हृदयाकडे आणतात. (अपवाद: फुफ्फुस शिर).
रक्ताचे घटक:
- RBC (तांबड्या पेशी): हिमोग्लोबिनमुळे लाल रंग, ऑक्सिजनचे वहन करतात.
- WBC (पांढऱ्या पेशी): शरीराचे सैनिक (रोगप्रतिकारशक्ती).
- रक्तपट्टिका (Platelets): रक्त गोठण्यास मदत करतात.

५. मानवी श्वसन संस्था (Respiratory System)

फुफ्फुसे (Lungs): रक्ताचे शुद्धीकरण (वायूंची देवाणघेवाण) करतात.
वायुकोश (Alveoli): फुफ्फुसातील कार्यात्मक घटक जेथे वायूंचे विसरण होते.
निरोगी माणसाचा श्वसनदर मिनिटाला १५-२० असतो.

६. अस्थिसंस्था (Skeletal System)

प्रौढ मानवी शरीरात २०६ हाडे असतात.
सर्वात मोठे हाड: फिमर (Femur) – मांडीचे हाड.
सर्वात लहान हाड: स्टेप्स (Stapes) – कानातील हाड.
हाडांच्या अभ्यासाला ‘ऑस्टिओलॉजी’ म्हणतात.

७. ग्रंथी आणि संप्रेरके (Glands and Hormones)

पियुषिका ग्रंथी (Pituitary Gland): मेंदूच्या तळाशी असते. हिला ‘मास्टर ग्लँड’ म्हणतात.
थायरॉईड ग्रंथी: गळ्यामध्ये असते. ‘थायरॉक्सिन’ संप्रेरक तयार करते (आयोडीनच्या कमतरतेमुळे गलगंड होतो).
अधिवृक्क ग्रंथी (Adrenal): आणीबाणीच्या काळात ‘ॲड्रेनालिन’ तयार करते (Fight or Flight).
स्वादुपिंड (Pancreas): इन्सुलिन तयार करते. याच्या कमतरतेमुळे ‘मधुमेह’ (Diabetes) होतो.

८. जनुकशास्त्र आणि उत्क्रांती (Genetics and Evolution)

ग्रेगर मेंडेल: जनुकशास्त्राचा जनक.
DNA: द्विसर्पिल रचना (Double Helix Model) – वॉटसन आणि क्रिक यांनी मांडली.
गुणसूत्रे: मानवात ४६ (२३ जोड्या) गुणसूत्रे असतात.
- स्त्री: 44+XX
- पुरुष: 44+XY (लिंग निश्चितीसाठी ‘Y’ गुणसूत्र जबाबदार असते).

९. वनस्पती शास्त्र (Botany)

प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis): $6CO_2 + 6H_2O \rightarrow C_6H_{12}O_6 + 6O_2$. सूर्यप्रकाश आणि हरितद्रव्याच्या उपस्थितीत अन्न तयार करण्याची प्रक्रिया.
वनस्पती ऊती:
- जलवाहिन्या (Xylem): पाणी आणि खनिजांचे वहन.
- रसवाहिन्या (Phloem): तयार अन्नाचे (शर्करा) वहन.
वनस्पती संप्रेरके: ऑक्सिन्स (वाढ), जिबरेलिन्स, इथिलीन (फळे पिकवण्यासाठी).

१०. रोग आणि आरोग्य (Diseases)

विषाणूजन्य (Viral): एड्स, कांजिण्या, इन्फ्लुएन्झा, कोरोना, पोलिओ.
जीवाणूजन्य (Bacterial): क्षयरोग (TB), टायफॉइड, कॉलरा, धनुर्वात.
आदिजीवजन्य (Protozoal): हिवताप (Malaria – प्लाझमोडियममुळे), आमीबांश.
अनुवंशिक: वर्णहीनता (Albinism), हिमोफिलिया (रक्त न गोठणे).

परीक्षेसाठी महत्त्वाच्या संज्ञा (Quick Revision):

जीवनसत्त्व अ: रातआंधळेपणा.
जीवनसत्त्व ब१: बेरीबेरी.
जीवनसत्त्व क: स्कर्व्ही (लिंबूवर्गीय फळात असते).
जीवनसत्त्व ड: मुडदूस (हाडांचा आजार).
रक्तगट: ओ (O) हा ‘सर्वयोग्य दाता’ आणि एबी (AB) हा ‘सर्वयोग्य ग्राही’ आहे.

सर्व विषयाचे सराव प्रश्नसंच डाउनलोड करा

Mpsc मोफत ऑनलाइन टेस्ट सिरिज Join Now

नवीन सरकारी नोकरी अपडेट्स Visit Now

जीवशास्त्र विज्ञान नोट्स PDF डाउनलोड करा, सजीव त्यांचे प्रकार व त्यांचे गुणधर्म, सजीवच्या अवस्था, सजीवचे वर्गीकरण माहिती. Biology Science Notes PDF Download