पंचायत राज नोटस पंचायत राज नोट्स PDF डाउनलोड करा

पंचायत राज नोट्स PDF डाउनलोड करा

पंचायत राज नोटस

‘पंचायत राज’ ही भारतातील ग्रामीण स्थानिक स्वराज्य संस्थांची व्यवस्था आहे. स्पर्धा परीक्षांसाठी (विशेषतः MPSC आणि सरळसेवा) हा अत्यंत महत्त्वाचा विषय आहे. खाली सविस्तर नोट्स दिल्या आहेत:

१. पंचायत राजची पार्श्वभूमी

भारतात पंचायत राजची संकल्पना महात्मा गांधींच्या ‘ग्रामस्वराज्य’ या विचारावर आधारित आहे.

घटनेचे कलम ४०: ग्रामपंचायतींची स्थापना करण्याचे मार्गदर्शक तत्व यात दिले आहे.
पहिली सुरुवात: २ ऑक्टोबर १९५९ रोजी राजस्थानमधील नागौर जिल्ह्यात पंडित नेहरूंनी पंचायत राजचे उद्घाटन केले.
महाराष्ट्र: पंचायत राज स्वीकारणारे महाराष्ट्र हे ९ वे राज्य आहे (१ मे १९६२).

२. महत्त्वाच्या समित्या

पंचायत राजच्या संरचनेसाठी खालील समित्यांची शिफारस महत्त्वाची ठरली:

समिती	वर्ष	मुख्य शिफारस
बलवंतराय मेहता समिती	१९५७	त्रिस्तरीय पंचायत राज व्यवस्थेची शिफारस.
अशोक मेहता समिती	१९७७	द्विस्तरीय व्यवस्थेची शिफारस (मंडळ पंचायत व जिल्हा परिषद).
वसंतराव नाईक समिती	१९६०	महाराष्ट्रात जिल्हा परिषदेला अधिक महत्त्व देण्याची शिफारस.
एल. एम. सिंघवी समिती	१९८६	पंचायत राज संस्थांना घटनात्मक दर्जा देण्याची मागणी.

३. ७३ वी घटनादुरुस्ती (१९९२)

या घटनादुरुस्तीमुळे पंचायत राजला घटनात्मक दर्जा मिळाला.

अंमलबजावणी: २४ एप्रिल १९९३ (म्हणून २४ एप्रिल हा ‘पंचायत राज दिन’ म्हणून साजरा होतो).
कलम: २४३ (A ते O) समाविष्ट करण्यात आले.
अनुसूची: घटनेत ११ वे परिशिष्ट जोडले गेले, ज्यामध्ये पंचायतींचे २९ विषय दिले आहेत.

४. पंचायत राजची त्रिस्तरीय रचना (महाराष्ट्र)

अ) जिल्हा परिषद (जिल्हा स्तर)

सदस्य संख्या: किमान ५० ते कमाल ७५.
अध्यक्ष/उपाध्यक्ष: निवडून आलेल्या सदस्यांमधून निवड (कार्यकाळ ५ वर्षे).
प्रशासकीय प्रमुख: मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) – यांची नियुक्ती राज्य शासन करते (IAS अधिकारी).

ब) पंचायत समिती (तालुका स्तर)

सदस्य: जिल्हा परिषदेचे त्या तालुक्यातील प्रतिनिधी.
सभापती/उपसभापती: सदस्यांमधून निवड.
प्रशासकीय प्रमुख: गट विकास अधिकारी (BDO).

क) ग्रामपंचायत (ग्राम स्तर)

सदस्य संख्या: लोकसंख्येनुसार ७ ते १७.
सरपंच/उपसरपंच: सरपंच हा ग्रामपंचायतीचा अध्यक्ष असतो.
प्रशासकीय प्रमुख: ग्रामसेवक – यांची नियुक्ती जिल्हा परिषद करते.
ग्रामसभा: गावातील सर्व प्रौढ मतदारांची सभा. वर्षातून किमान ४ सभा होणे बंधनकारक आहे.

५. महत्त्वाचे कायदे

मुंबई ग्रामपंचायत कायदा, १९५८: ग्रामपंचायतींच्या कामकाजासाठी.
महाराष्ट्र जिल्हा परिषद व पंचायत समिती कायदा, १९६१: जिल्हा परिषद व पंचायत समितीच्या प्रशासनासाठी.

६. आरक्षणाची तरतूद

महिला आरक्षण: महाराष्ट्रात स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये महिलांसाठी ५०% जागा राखीव आहेत.
SC/ST आरक्षण: लोकसंख्येच्या प्रमाणात.
OBC आरक्षण: २७% पर्यंत (न्यायालयाच्या निर्देशानुसार बदलू शकते).

परीक्षाभिमुख महत्त्वाचे मुद्दे:

वयोमर्यादा: पंचायत राजच्या निवडणुका लढवण्यासाठी किमान वय २१ वर्षे असणे आवश्यक आहे.
निवडणूक आयोग: या निवडणुका ‘राज्य निवडणूक आयोग’ घेते.
वित्त आयोग: पंचायतींना निधी मिळवण्यासाठी ‘राज्य वित्त आयोग’ शिफारसी करतो.

सर्व विषयाचे सराव प्रश्नसंच डाउनलोड करा

Mpsc मोफत ऑनलाइन टेस्ट सिरिज Join Now

नवीन सरकारी नोकरी अपडेट्स Visit Now

पंचायत राज नोट्स PDF डाउनलोड करा. भारतातील पंचायत राज पद्धती व पंचायत राज समाज जीवन . Panchyat Raj Notes PDF Download